Problem ubóstwa

Ubóstwo z uwagi na swoje wielowymiarowe aspekty stanowi niezwykle złożoną kwestię społeczną, a jednoznaczne zdefiniowanie ubóstwa jest zadaniem niezwykle trudnym. Przeważnie ubóstwo określane jest jako stan, w którym osobie lub grupie społecznej brakuje środków na zaspokajanie potrzeb uznanych w społeczeństwie za niezbędne.

Zjawisko ubóstwa mierzy się najczęściej przy pomocy dwóch głównych parametrów, jakimi są zasięg oraz głębokość. Do oceny zasięgu ubóstwa wykorzystuje się miernik zwany stopą ubóstwa lub też wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem. Określa ona odsetek ubogich w danej zbiorowości. Natomiast głębokość ubóstwa informuje o tym, o ile procent przeciętne dochody/wydatki osób ubogich są niższe od przyjętej granicy ubóstwa.

Przy dokonywaniu pomiaru ubóstwa w sposób obiektywny wykorzystywane są granice absolutne lub względne (relatywne). W przypadku granic absolutnych za ubogie uznawane są te gospodarstwa domowe lub osoby, które nie są w stanie zaspokoić potrzeb uznanych w danych warunkach za podstawowe. Nie ma przy tym znaczenia na jakim poziomie żyją oraz jak liczne są bardziej zamożne warstwy społeczeństwa (granica ubóstwa skrajnego oraz ustawowa granica ubóstwa). W podejściu względnym ubóstwo określa się jako formę nierówności, nadmiernego dystansu między poziomem życia poszczególnych warstw społeczeństwa. Za ubogie uznaje się te osoby lub rodziny, których poziom życia jest znacznie niższy niż pozostałych grup ludności (relatywna granica ubóstwa). W podejściu absolutnym nawet niewielki ogólny wzrost dochodów w krótkim czasie może wpłynąć na ograniczenie zasięgu ubóstwa, a znacząca poprawa sytuacji ekonomicznej do jego prawie całkowitej likwidacji. Wynika to z faktu, iż poziom życia może się zmienić stosunkowo szybko, natomiast zmiany norm dotyczących zaspokojenia podstawowych potrzeb następują z reguły powoli. Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku podejścia względnego. Zakłada ono, że ubóstwa nigdy nie da się wyeliminować zupełnie, gdyż nawet w przypadku dużego wzrostu gospodarczego odsetek ubogich może pozostać na takim samym poziomie. Spadek nastąpi jedynie wtedy, gdy zmniejszy się nierównomierność rozdziału dochodów.

Ubóstwo spowodowane jest wieloma czynnikami. Niektóre z nich są związane z cechami poszczególnych jednostek, np. stanem zdrowia, poziomem wykształcenia i kwalifikacji, sytuacją rodzinną. Inne natomiast nie zależą od konkretnych ludzi i ich działań, np. masowe bezrobocie, miejsce zamieszkania.

Zjawisko ubóstwa powoduje wiele negatywnych, wzajemnie ze sobą powiązanych, skutków odczuwalnych zarówno przez poszczególne jednostki
i rodziny, jak i całe społeczeństwa.

Czy mieszkańcy województwa mazowieckiego są ubodzy?

Realizacja Celów Zrównoważonego Rozwoju odbywa się z różnym stopniem intensywności i na wielu płaszczyznach życia publicznego. Od 2015 r. biorąc pod uwagę wybrane wskaźniki do monitorowania pierwszego celu „Koniec z ubóstwem” można zauważyć, że w województwie wybrane miary zasięgu ubóstwa w 2023 r. były na takim samym lub zbliżonym poziomie, jak w 2015 r. Zasięg ubóstwa relatywnego, który w 2023 r. dotyczył 10,3% ogółu osób zamieszkałych w gospodarstwach domowych zmniejszył się o 1,2 p. proc. w stosunku do 2022 r., ale dotykał takiej samej liczby osób jak osiem lat wcześniej. Najniższą jego wartość odnotowano w 2020 r. – 9,2%, zaś najwyższą w 2018 r. – 12,2%. Podobną sytuację odnotowano w przypadku innej miary (ubóstwo skrajne) opisującej skalę ubóstwa w województwie. W 2023 r. zagrożonych skrajnym ubóstwem było 4,3% osób, podczas gdy w 2015 r. – 4,1%. Jednak w ostatnim omawianym roku prawo do ubiegania się o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej miało 2,7% osób wobec 8,3%
w 2015 r. W 2022 r. obniżył się w skali roku poziom realnego dochodu będącego w dyspozycji gospodarstw domowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca (przy podstawie 2015=100). W latach 2016-2022 najwyższą jego wartość odnotowano w 2020 r. (126,1); w 2022 r. wyniósł 120,1.

Na sytuację materialną mieszkańców Mazowsza wpływ ma także poziom ich zadłużenia. Na podstawie informacji z Biura Informacji Kredytowej (BIK) poziom ukredytowienia mieszkańców wynosi obecnie 49,9%. Oznacza to, że prawie co druga dorosła osoba w województwie spłaca pożyczkę lub kredyt. Średnie zadłużenie kredytobiorcy wynosi 73,5 tys. zł (najwięcej w Polsce), przy średniej krajowej 52,0 tys. zł. Świadczyć to może o tym, że mieszkańcy województwa przy obecnej sytuacji materialnej mogą sobie „pozwolić” na zaciągnięcie pożyczki lub kredytu. Niepokojącym zjawiskiem są tzw. „złe kredyty” czyli nieregulowanie swoich zobowiązań w terminie. W województwie dotyczy to 6,0% kredytobiorców, mających opóźnienie (powyżej 90 dni) w spłacie zaciągniętych długów, mniej o 0,6 p. proc. niż w 2022 r.

Czy mieszkańcy Mazowsza pracują więcej, aby zmniejszyć ryzyko ubóstwa?

Bezrobotni zarejestrowani w 2023 r.

O sytuacji materialnej jednostki i jej rodziny decyduje m.in. status zatrudnienia. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby bezrobotne i rodziny osób bezrobotnych. Zatrudnienie, poza finansowym aspektem, może być zasadniczym środkiem współuczestniczenia w życiu społecznym. Z drugiej strony brak pracy nie musi prowadzić bezpośrednio do ubóstwa, a samo posiadanie pracy nie zawsze eliminuje zagrożenie ubóstwem.

Od 2015 r. sytuacja na rynku pracy znacznie się poprawiła. W omawianym okresie liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy oraz stopa bezrobocia rejestrowanego systematycznie zmniejszały się. Wyjątkiem był rok 2020, w którym odnotowano wzrost w skali roku. Był to początek pandemii COVID-19, która zdeterminowała niemal wszystkie aspekty życia społecznego i gospodarczego, w tym także miała wpływ na ograniczenie zatrudnienia. W 2024 r. liczba bezrobotnych w porównaniu z 2015 r. zmniejszyła się niemal o połowę, a stopa bezrobocia rejestrowanego w tym samym czasie obniżyła się o 4,3 p. proc. i w 2024 r. wyniosła 4,0%. Jednym z czynników decydujących o braku pracy jest niski poziom wykształcenia. Analizując zbiorowość zarejestrowanych bezrobotnych według posiadanego wykształcenia stwierdzić można, że najliczniejsze są grupy osób najsłabiej wykształconych (prawie 48% bezrobotnych to osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym/branżowym, gimnazjalnym i podstawowym).

Malejącemu bezrobociu towarzyszy wzrost liczby osób pracujących. W 2023 r. udział pracujących w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 76,3%, co oznacza, że był większy niż 2015 r. o 3,0 p. proc. W ciągu ośmiu lat liczba emerytów i rencistów wzrosła o 7,4%. W 2023 r. świadczenia z ZUS oraz KRUS pobierało łącznie 1205,1 tys. osób, tj. więcej o prawie 83 tys. niż 2015 r. Przy czym należy zaznaczyć, że według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wśród ogółu pracujących emerytów w kraju najwięcej zamieszkuje w województwie mazowieckim (16,4%). Na Mazowszu w grudniu 2023 r. średnio na 1000 osób pobierających emeryturę 163 osoby to pracujący emeryci (w kraju – 136). Z roku na rok rośnie uposażenie tych osób, tj. coraz większe są zarówno wynagrodzenia, jak i emerytury i renty.

Czy ubóstwo można ocenić skalą pomocy społecznej?

Osoby korzystające z pomocy społecznej o dochodach poniżej kryterium dochodowego w 2023 r.

Państwo w ramach prowadzonej polityki społecznej stara się uwzględniać potrzeby osób i rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. Warto zaznaczyć, że nie wszystkie osoby objęte pomocą społeczną należą do kategorii osób ubogich, jednak w prezentowanej analizie uwzględniono beneficjentów pomocy społecznej i ich rodziny, w których dochody na osobę nie przekraczają przyjętego kryterium dochodowego, tzn. są niższe od ustawowej granicy ubóstwa. W 2023 r. udział takich osób w ogólnej liczbie ludności województwa mazowieckiego wyniósł 1,8% i zmniejszył się o ponad połowę w porównaniu z 2015 r. Najczęściej były to osoby samotne, tj. tworzące 1-osobowe gospodarstwa domowe. Odsetek osób ubogich jest wyraźnie zróżnicowany terytorialnie. W 20 gminach województwa wskaźnik nie przekroczył nawet 1%, natomiast w gminie Czarnia (powiat ostrołęcki) osiągnął wartość ponad 11%.

W województwie mazowieckim nadal, obok długotrwałej lub ciężkiej choroby, ubóstwo jest najczęstszym powodem przyznawania pomocy. Z tego powodu pomocą społeczną w 2023r. objęto 38,0 tys. rodzin. Należy jednak zaznaczyć, że w stosunku do 2015 r. liczba rodzin korzystających z pomocy
z powodu ubóstwa zmniejszyła się o 44,7 tys. (o 54,1%). Zauważalny spadek (o 37,5 tys., tj. o 62,1%) odnotowano również wśród rodzin objętych pomocą społeczną z tytułu bezrobocia. W 2023 r. taką pomocą objętych było 22,4 tys. rodzin.

W ramach pomocy przysługującej osobom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej jest również pomoc socjalna związana z wydatkami ponoszonymi przez lokatorów z tytułu zajmowanego lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego. W województwie mazowieckim od 2015 r. systematycznie zmniejszała się liczba wypłaconych dodatków mieszkaniowych (oprócz 2022 r., w którym odnotowano wzrost). W 2023 r. wypłacono ich mniej niż w 2015 r. w ujęciu ilościowym o 34,8%, a wartościowym o 6,0%, przy czym przeciętna wartość dodatku mieszkaniowego wzrosła o 44,3%
w porównaniu z 2015 r.

Podsumowanie

Walka z ubóstwem to proces niezwykle złożony i trudny. Wyniki badania subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych w 2023 r. pokazały, że ponad 57% respondentów oceniło swoją sytuację jako dobrą lub raczej dobrą (w 2015 r. – ponad 30%). Poprawiła się sytuacja na rynku pracy – wzrosły wynagrodzenia, przybyło pracujących, zmniejszyła się grupa osób bezrobotnych, oraz korzystających z pomocy społecznej o dochodach poniżej kryterium dochodowym. Ubóstwo i bezrobocie nie są już najważniejsze wśród powodów przyznawania pomocy. O poprawie sytuacji materialnej mieszkańców Mazowsza świadczy również systematycznie zmniejszająca się liczba dodatków mieszkaniowych wypłaconych osobom do tego uprawnionym. Na podstawie tych wskaźników, można wywnioskować, że mieszkańcom Mazowsza żyje się lepiej. Niepokojącym zjawiskiem jest to, że równocześnie ze wspomnianą poprawą ubóstwo relatywne w województwie w 2023 r. było na takim samym poziomie jak w 2015 r., a ubóstwo skrajne – na podobnym poziomie. Nadal Policja odnotowuje zamachy samobójcze z przyczyn nagłej utraty źródła utrzymania lub złych warunków ekonomicznych. Należy również zwrócić uwagę, że województwo mazowieckie pomimo, że należy do najbogatszych w Polsce, jest jednocześnie województwem o dużych kontrastach. Najmniej korzystna sytuacja panuje w gminach zlokalizowanych na północy i południu województwa, w których zanotowano najwyższe odsetki osób bezrobotnych, jak i osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu dochodów poniżej kryterium dochodowego. W 2023 r. w 12 gminach województwa mazowieckiego był wyższy udział osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu dochodów poniżej kryterium dochodowego niż w 2015 r.

Jak wskazuje przeprowadzona analiza, ubóstwo to problem bardzo trudny do wyeliminowania, a szanse wydostania się z ubóstwa bez zewnętrznej pomocy są niewielkie. Wiąże się to głównie z ograniczeniem społecznym ubóstwa, eliminacją wszelkiego rodzaju nierówności społecznych,
a ostatecznie poprawą poziomu życia mieszkańców, także w ujęciu lokalnym. W województwie mazowieckim w ciągu ostatnich lat można zauważyć pewną poprawę w domenie zwalczania ubóstwa. Pomimo tego do osiągniecia celu wyeliminowania całkowitego ubóstwa na Mazowszu jeszcze daleka droga.