Czy dominująca w Polsce pozycja województwa mazowieckiego w innowacyjności jest zagrożona?

Innowacje powszechnie kojarzone są z postępem technologicznym i determinują wzrost gospodarczy. Stanowią podstawę rozwoju firm i kształtują dobrobyt ludności. Województwo mazowieckie charakteryzuje się dużym potencjałem gospodarczym i edukacyjnym oraz wysokiej jakości kapitałem ludzkim, wynikającym m.in. z obecności renomowanych uczelni. Oferuje również bogatą infrastrukturę, dobre warunki mieszkaniowe, satysfakcjonujący poziom wynagrodzeń oraz atrakcyjne możliwości spędzania czasu wolnego. Te wszystkie czynniki wpływają na uzyskanie przewagi konkurencyjnej, jak również sprzyjają działalności innowacyjnej. Ogromne znaczenie, ma również lokalizacja m.st. Warszawy, jako największego miasta i zarazem stolicy kraju. Na podstawie Indeksu Millenium województwo mazowieckie ma pozycję lidera w innowacyjności. Czy ta dominacja jest zagrożona? Analiza tego zjawiska wymaga odniesienia wybranych danych do pozostałych województw, w niektórych przypadkach również regionów.

Według European Innovation Scoreboard 2023 cała Polska z wyjątkiem regionów warszawskiego stołecznego i małopolskiego znajduje się w grupie „emerging innowator” (wschodzący innowatorzy), natomiast region warszawski stołeczny i małopolskie uznane zostały za „moderate innowator” (umiarkowani innowatorzy). Na mapie innowacyjności Polski region warszawski stołeczny zajmuje bezdyskusyjne pierwsze miejsce, co ma wpływ na poziom osiąganych wskaźników w całym województwie. Region ten w 2023 r. odnotował, w porównaniu z 2016 r. najwyższy wzrost wśród innych regionów w Polsce (o 19,9 pkt.). Natomiast różnica w stosunku do drugiego regionu – małopolskiego zwiększyła się z 15,6 pkt. w 2016 r do 16,2 pkt. w 2023 r. Warto tutaj zaznaczyć, że to miejsce, jakkolwiek imponujące na tle całego kraju, wskazuje, że Mazowsze jako całość nie rozwija się równomiernie. Drugi region wchodzący w skład województwa – mazowiecki regionalny ma ostatnią lokatę w kraju (w stosunku do 2016 r. wzrost o 4,1 pkt.).

Nakłady wewnętrzne na działalność badawczą i rozwojową (ceny bieżące)

Wprowadzenie innowacji poprzedzają prace twórcze i eksperymentalne, czyli składowe działalności badawczej i rozwojowej. Stąd niezwykle ważne są nakłady ponoszone na takie projekty. W kraju zdecydowanie największy udział w tych nakładach ma Mazowsze, w tym region warszawski stołeczny. Niemniej jednak udział ten zmniejszył się z 38,3% w 2016 r. do 35,0% w 2022 r. na rzecz dolnośląskiego, pomorskiego, śląskiego i kujawsko-pomorskiego, w których odnotowano największe wzrosty udziałów w nakładach na prace badawcze i rozwojowe w kraju.

W województwie w 2022 r. nakłady na działalność badawczą i rozwojową w ujęciu wartościowym w porównaniu z 2016 r. wzrosły prawie o 9 mld zł. Na region warszawski stołeczny przypadało 8,5 mld zł, na mazowiecki regionalny – 0,2 mld zł. W regionie warszawskim stołecznym przełożyło się to na najwyższy wzrost nakładów na prace badawcze i rozwojowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca (o 2464,5 zł). Natomiast w regionie mazowieckim regionalnym najmniej w kraju (o 97 zł). Wysoka intensywność tych prac wpływa na dobre wyniki w działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach. W Polsce średni udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w 2022 r. zawierał się w przedziale od 40,9% w regionie warszawskim stołecznym do 20,4% w regionie lubuskim. Udziały we wszystkich regionach w kraju były wyższe niż w 2016 r.; największy wzrost odnotowano w dolnośląskim, śląskim i podlaskim. Region warszawski stołeczny uplasował się na dziewiątym miejscu, a różnica między udziałami przedsiębiorstw innowacyjnych w tym regionie w stosunku do dolnośląskiego w latach 2016-2022 kształtowała się od 13,7 p. proc. w 2020 r. do 2,6 p. proc. w 2019 r. Należy zwrócić również uwagę na dominujący udział nakładów ponoszonych w województwie mazowieckim na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach w nakładach krajowych. W 2022 r. udział ten wyniósł 40,9% i był wyższy o 14,4 p. proc. niż w 2016 r. Dominujący wpływ miały nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach z sektora usług. W tej grupie podmiotów gospodarczych w 2022 r. w stosunku do 2016 r. nakłady na innowacje były wyższe prawie o 170% w województwie; przy czym w regionie warszawskim stołecznym wzrosły o 170,2%, a w mazowieckim regionalnym o 133,3%. Trochę inną sytuację można zauważyć w grupie przedsiębiorstw przemysłowych, w której odnotowano wzrost nakładów na innowacje o 42,5% w mazowieckim i o 65,6% w warszawskim stołecznym, a w mazowieckim regionalnym – spadek o 38,7%.

W województwie mazowieckim w bazie REGON na koniec 2022 r. figurowało prawie 970 tys. podmiotów gospodarczych (niemal 1/5 podmiotów zarejestrowanych w Polsce), z czego zdecydowaną większość skupiał region warszawski stołeczny (niemal 77%); region wyróżnia to, że jest największym skupiskiem podmiotów dużych, tj. o liczbie pracujących powyżej 250 osób. Przedsiębiorstwa tej wielkości najczęściej podejmują współpracę w zakresie działalności innowacyjnej. Od roku 2016 systematycznie rośnie udział zarejestrowanych w bazie REGON podmiotów gospodarki narodowej w regionie warszawskim stołecznym do ogółu podmiotów zarejestrowanych w Polsce. Wzrost udziałów odnotowano również w małopolskim, pomorskim i podkarpackim, natomiast w mazowieckim regionalnym udział w 2022 r. był o 0,1 p. proc niższy niż w 2016 r. i wyniósł 4,5%.

Doradczym wsparciem dla rozwoju i działalności podmiotów gospodarczych są tzw. Instytucje Otoczenia Biznesu. Na podstawie danych Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce można zaobserwować, że najwięcej (35) takich ośrodków jest zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego. Mazowieckie uplasowało się na 7 miejscu. Na terenie województwa w 2021 r. działało łącznie 20 ośrodków, w tym 2/3 zlokalizowanych było w stolicy.

Województwo mazowieckie charakteryzuje również największy udział podmiotów z kapitałem zagranicznym. Liczba tych podmiotów w 2021 r. wyniosła 9458, dając mu pierwszą lokatę w rankingu województw. Najczęściej miały one siedzibę w regionie warszawskim stołecznym (97% wszystkich podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie mazowieckim), a z nich największa część miała siedzibę na terenie m.st. Warszawy. Pod względem wartości kapitału zagranicznego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym ponownie na pierwszym miejscu był region warszawski stołeczny (w 2021 r. – 59361 zł). Region mazowiecki regionalny był na 11 pozycji (3589 zł). W porównaniu z 2016 r. liczba tych podmiotów zmniejszyła się o 360 w regionie warszawskim stołecznym i o 3 w mazowieckim regionalnym. Natomiast kapitał zagraniczny w regionie warszawskim stołecznym zwiększył się o 19521,5 mln zł i wyniósł 114457,1 mln zł w 2021 r., a w mazowieckim regionalnym – zmniejszył się o 39,3 mln zł i wyniósł 4747,2 mln zł.

Należy zaznaczyć, że liczba tych podmiotów w 2021 r. zmniejszyła się w stosunku do 2016 r. w większości regionów w Polsce, oprócz lubelskiego i podlaskiego. Natomiast wartość kapitału zagranicznego była wyższa, za wyjątkiem: małopolskiego, mazowieckiego regionalnego i zachodniopomorskiego. Najwyższy wzrost odnotowano w warszawskim stołecznym, a następnie w dolnośląskim.

W kraju znaczącą pozycję ma województwo mazowieckie również pod kątem generowanej wartości dodanej brutto, która mierzy wartość nowo wytworzoną w wyniku działalności produkcyjnej krajowych jednostek instytucjonalnych. W 2021 r. wartość dodana brutto w województwie wyniosła 516719 mln zł i w porównaniu z 2016 r. była wyższa o 43%. Udział mazowieckiego w tworzeniu wartości dodanej brutto wyniósł 22,6% (wzrost o 0,5 p. proc. w porównaniu z 2016 r.; najwięcej w kraju). Wydajność pracy, mierzona wartością dodaną brutto przypadającą na 1 pracującego wyniosła 193,3 tys. zł i była wyższa od średniej krajowej o 24,6% (w 2016 r. – 146,0 tys. zł; wyższa o 28,9%). Największy udział (72,8%) w generowaniu wartości dodanej brutto osiągnęły jednostki z sektora usług. W stosunku do 2016 r. udział tych jednostek zwiększył się o 2,3 p. proc. głównie kosztem mniejszego udziału uzyskanego przez jednostki przemysłowe.

Jednym z czynników wpływających na wysoki poziom innowacyjności jest kapitał ludzki, ze szczególnym uwzględnieniem wykwalifikowanej kadry specjalistów. W kraju ¼ wszystkich wolnych miejsc pracy na koniec 2022 r. przypada na województwo mazowieckie tj. 29,0 tys. (więcej o 58,1% niż w 2016 r.), w tym 87% to wakaty w regionie warszawskim stołecznym. Posiadanie wolnych miejsc pracy najczęściej deklarowały podmioty o liczbie pracujących 50 osób i więcej. Najwięcej stanowisk przygotowanych było dla specjalistów. Na osoby wykonujące pracę w zawodach zaliczanych do tej grupy czekało 11,9 tys. wakatów, tj. 40,8% ogólnej ich liczby i 118,2% więcej niż w 2016 r.

Kadrę specjalistów tworzą osoby z odpowiednim wykształceniem. W województwie mazowieckim relacja liczby studentów do ludności w wieku 19–24 lata wyniosła 80,2 i była wyższa o 3 pkt niż w 2016 r. Przy czym, należy zaznaczyć, że w regionie mazowieckim wzrosła o 2 pkt do 15,7, natomiast w regionie warszawskim stołecznym zmniejszyła się o 17 pkt i wyniosła 134,6. W kraju spadek odnotowano jeszcze tylko w województwie małopolskim (o 0,3 pkt do 67,5); największy wzrost – w śląskim i lubelskim. Co istotne z punktu widzenia innowacyjności w licznej grupie absolwentów województwo mazowieckie posiada jeden z niższych w kraju odsetek absolwentów na kierunkach: biologiczna, nauk o środowisku, fizyczna, technologii teleinformacyjnych, inżynieryjno-techniczna, produkcji i przetwórstwa, architektury i budownictwa, rolnicza, medyczna, usług dla ludności. W 2021 r. wyniósł on 28,3% i był niższy o 1,9 p. proc. niż w 2016 r.

Istotnym czynnikiem decydującym o podjęciu pracy są wynagrodzenia. Przykładem mogą być wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez GUS „Sprawozdanie o wykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych w przedsiębiorstwach”. W województwie mazowieckim wśród ogółu przedsiębiorstw (o liczbie pracujących 9 osób i więcej) 4,2% miało trudności z obsadzeniem stanowisk pracy dla specjalistów ICT. W związku z prowadzoną rekrutacją jako problem ponad 82% z nich wskazało na wygórowane oczekiwania finansowe kandydatów, a prawie 68% na brak
u kandydatów odpowiedniego doświadczenia zawodowego.

Z drugiej strony województwo mazowieckie wydaje się być atrakcyjne pod kątem wynagrodzeń; notuje się tu najwyższe przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (w 2022 r. – 7913,14 zł, tj. o 18% wyższe niż średnio w kraju). Głównie za sprawą wynagrodzeń odnotowanych w regionie warszawskim stołecznym (8265,56 zł, tj. wyższe o 23,3%). Wynagrodzenia są zróżnicowane w zależności od rodzaju wykonywanego zawodu. Z danych uzyskanych w badaniu „Sprawozdanie o strukturze wynagrodzeń według zawodów” wynika, że osoby zatrudnione na stanowisku Specjalista otrzymywały wynagrodzenie wyższe niż przeciętne w województwie.

W przyszłości na niedobory specjalistów na rynku pracy może mieć wpływ spadek liczby ludności. Na podstawie danych zaprezentowanych w „Prognozie ludności na lata 2023-2060” GUS wynika, że w województwie mazowieckim osób w wieku 24 lat (które potencjalnie mogą uzyskać wykształcenie wyższe) do 2060 r. będzie ubywać. Większą liczbę osób w tym wieku niż obecnie prognoza przewiduje w latach 2029–2048 (z wyjątkiem roku 2046). Dodatkowo według prognozy w 2060 r. w województwie będzie najniższy odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej, jednak w porównaniu z 2022 r. udział tej grupy wzrośnie o ponad 10 p. proc.

Podsumowanie

W oparciu o zaprezentowane dane widać, że pozycja województwa mazowieckiego w innowacyjności jest nadal wysoka i korzystna. Pomimo trudnego okresu, jaki spowodował wybuch pandemii COVID-19, najnowsze dostępne dane świadczą o stabilnej pozycji, szczególnie za sprawą regionu warszawskiego stołecznego. Na podstawie Europejskiej Tablicy Wyników Innowacji region ten w 2023 r. odnotował, w porównaniu z 2016 r. najwyższy wzrost wśród innych regionów w Polsce. Natomiast różnica w stosunku do drugiego regionu – małopolskiego zwiększyła się. Wprawdzie udział nakładów na działalność badawczą i rozwojową w mazowieckim w stosunku do tego rodzaju nakładów ponoszonych w kraju zmniejszył się, to i tak jest najwyższy w kraju i wydaje się być niezagrożony. Pozytywnym zjawiskiem w regionie warszawskim stołecznym jest również od 2016 r. stale utrzymujący się najwyższy udział w kraju przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną. Pomimo, że zmniejszyła się różnica w porównaniu do kolejnych regionów: podkarpackiego, dolnośląskiego i śląskiego to należy zwrócić uwagę na dominujący udział nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną w tym regionie. Przedsiębiorstwom z innych regionów trudno będzie sprostać konkurencji podmiotom z warszawskiego stołecznego. Od roku 2016 systematycznie zwiększał się udział zarejestrowanych w bazie REGON podmiotów gospodarki narodowej w regionie warszawskim stołecznym do ogółu podmiotów zarejestrowanych w Polsce. Przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym chętnie lokują także swój kapitał w warszawskim stołecznym. Do mocnych stron tego regionu zaliczyć należy wysoki poziom aktywności w zakresie opatentowania wynalazków. Liczba patentów udzielonych w tym regionie przez Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej w przeliczeniu na 1 mln mieszkańców w 2022 r. wyniosła 99,9, przy średniej krajowej 58,8. Natomiast dla mazowieckiego regionalnego – 20,4. Słabszym punktem warszawskiego stołecznego może okazać się brak specjalistów na rynku pracy przejawiający się dużym wzrostem wolnych miejsc pracy dla tej grupy osób. Prognozy ludności na lata 2023-2060 dla województwa mazowieckiego nie są korzystne. Szansą mogą okazać się specjalne programy zachęcające dobrze wykfalifikowane osoby z innych krajów do podejmowania pracy w Polsce, np. program „Poland. Business Harbour”, który ma na celu przyciągnąć specjalistów IT ze Wschodu do Polski.

Na podstawie przedstawionych danych można wywnioskować, że pomimo rosnącego znaczenia województw: dolnośląskiego, małopolskiego, pomorskiego czy śląskiego pozycja mazowieckiego jest nadal niezagrożona. Zaprezentowane wskaźniki wyraźnie pokazały jak duże znaczenie ma region warszawski stołeczny na wysokie wskaźniki osiągane przez Mazowsze, a zarazem można zauważyć znaczne dysproporcje pomiędzy regionem warszawskim stołecznym a mazowieckim regionalnym.