Edukacja jest jednym z najważniejszych elementów życia każdego człowieka, przygotowującym do funkcjonowania w świecie zróżnicowanym, pełnym wzajemnych powiązań i zależności. Jej celem jest przekazanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności potrzebnych do znalezienia pracy, realizacji zainteresowań oraz zachowania zdrowia.

Zapewnienie wysokiej jakości edukacji i dostępność wykształcenia ma ogromny wpływ na rozwój społeczny i gospodarczy każdego kraju. W interesie całego społeczeństwa jest, aby młode pokolenia były jak najlepiej wykształcone. To od wykształcenia obywateli, zdobytej przez nich wiedzy i kompetencji, w dużej mierze zależy m.in. poziom przedsiębiorczości i innowacyjności funkcjonujących w kraju podmiotów gospodarczych, bezrobocie czy rozwój kultury i sztuki.

Czym jednak jest jakość edukacji i czy można ją zmierzyć?

Jakość, zgodnie z definicją, to zgodność z wymaganiami. W przypadku edukacji jakość określa stan i efektywność procesu edukacyjnego w społeczeństwie, jego zgodność z potrzebami i wymaganiami, jakie stawiają dzieci i ich rodzice państwu, samorządom i szkołom.

To jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za organizację sieci szkół, czyli dostępność placówek edukacyjnych na każdym szczeblu wychowania, to od nich zależy wielkość szkół i ich wyposażenie w sprzęt, czy nowoczesne pomoce naukowe, a więc warunki w jakich młodzi ludzie będą zdobywali wiedzę.

Jakość edukacji, od której uwarunkowany jest rozwój ucznia w znacznym stopniu zależy od standardów i jakości nauczania proponowanych przez placówki edukacyjne. Na jakość pracy szkoły składa się wiele czynników nie tylko mierzalnych takich jak wysokie wyniki egzaminów, duża liczba laureatów olimpiad i konkursów, ale również takie, których nie da się zmierzyć – przyjazna atmosfera w szkole, dostosowanie nauczania do indywidualnych możliwości dziecka, organizacja zajęć dodatkowych dla uczniów z problemami.

Nie należy zapominać, że na jakość kształcenia wpływ ma również przygotowanie zawodowe nauczycieli oraz ich nieustanne doskonalenie i zdobywanie nowych kompetencji, które pozwalają nadążać za wciąż zmieniającym się światem, a także umożliwienie realizacji nowatorskich programów nauczania.

W końcu jakość edukacji to zdobywanie przez uczniów dodatkowych kwalifikacji zawodowych poprzez współpracę z lokalnymi przedsiębiorstwami oraz obecność absolwentów szkół średnich i wyższych na rynku pracy.

„Do 2030 roku zapewnić wszystkim dziewczętom i chłopcom ukończenie nieodpłatnej, sprawiedliwej, dobrej jakościowo edukacji na poziomie podstawowym i ponadpodstawowym prowadzącej do efektywnych wyników w nauce.

Do 2030 roku zapewnić wszystkim dziewczętom i chłopcom dostęp do wysokiej jakości rozwoju we wczesnym dzieciństwie, opieki i edukacji przedszkolnej przygotowującej do rozpoczęcia edukacji na poziomie podstawowym.”

To Globalne Cele Zrównoważonego Rozwoju w zakresie edukacji, które społeczność międzynarodowa wyznaczyła do spełnienia na najbliższe lata. Jak ich realizacja przebiega na Mazowszu? Czy jakość edukacji w województwie mazowieckim jest dobra?

Czy w województwie mazowieckim dostęp do edukacji przedszkolnej poprawia się i jest równy?

Korzyści jakie płyną z wychowania przedszkolnego, który jest pierwszym etapem w systemie oświaty, mogą mieć charakter długofalowy. Dzieci uczestniczące w nim mają większą szansę, żeby osiągnąć lepsze wyniki na dalszych etapach nauczania.

Dzieci objęte wychowaniem przedszkolnym według wieku (w %)

Jednym z oficjalnych wskaźników do monitorowania Celu 4 jest wskaźnik uczestnictwa w zorganizowanym procesie nauczania na rok przed obowiązkowym wiekiem rozpoczęcia edukacji w szkole podstawowej. W Polsce obowiązek odbycia rocznego przygotowania przedszkolnego mają dzieci 6-letnie, dlatego też wskaźnik skolaryzacji w tej grupie wieku jest od wielu lat wysoki. W województwie mazowieckim do placówek wychowania przedszkolnego uczęszczało w 2021 r. 98,7% ogółu sześciolatków, co było wartością o 13,3 p. proc. wyższą niż w 2010 r.

Dużo lepszy obraz upowszechnienia wychowania przedszkolnego pokazuje nam odsetek dzieci w wieku 3–5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym. Wskaźnik ten w ciągu 11 lat wzrósł o 24,2 p. proc. (z 68,3% w 2010 r. do 92,5% w 2021 r.). Gdy weźmiemy pod uwagę miejsce zamieszkania, zobaczymy, że mimo wzrostu wskaźnika, dysproporcja między miastami, a obszarami wiejskimi jest nadal znacząca – w miastach odsetek dzieci w edukacji przedszkolnej w grupie 3–5 lat w 2021 r. kształtował się na poziomie 107,0%, zaś na wsi 68,2% (w 2010 r. odpowiednio 85,5% i 39,9%). Warto również zwrócić uwagę, że na wsi edukację przedszkolną dla dzieci w wieku od 3 do 5 lat znacznie częściej niż w miastach zapewniają oddziały przedszkolne – 19,8% wobec 4,1% w 2021 r.; 11,7% wobec 2,9% w 2010 r.

Należy zauważyć, że chociaż odsetek dzieci objętych edukacją przedszkolną rośnie w każdej grupie wiekowej, to tempo tych zmian jest różne. Najwyższe wartości wskaźnik osiąga w grupie sześcio- i pięciolatków, jednak największy przyrost w stosunku do 2010 r. odnotowano wśród trzy-
i czterolatków. Tendencja jest podobna zarówno w mieście, jak i na wsi, lecz skala znacznie się różni. W porównaniu z 2010 r. odsetek dzieci 3- i 4-letnich na wsi wzrósł odpowiednio o 34,8 p. proc. oraz 34,0 p. proc., natomiast w miastach o 26,1 p. proc. i 22,0 p. proc, zatem dystans je dzielący powoli się zmniejsza. Zaskakujące jest, że na wsi w zajęciach uczestniczy tylko 1,5 p. proc. więcej sześciolatków niż 11 lat wcześniej, zaś w miastach różnica wyniosła ponad 20 p. proc. Powodem zaistniałej sytuacji może być z jednej strony fakt wcześniejszego rozpoczęcia edukacji szkolnej przez część dzieci, a z drugiej uczęszczanie przedszkolaków z terenów wiejskich do placówek położonych w pobliskich miastach. Zjawisko to tłumaczy również wartości wskaźnika dla miast, które przekraczają 100%.

Dzieci w wieku 3–5 lat objęte wychowaniem przedszkolnym w 2021 r.

Odsetek dzieci w wieku 3–5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym jest wyraźnie zróżnicowany terytorialnie. Najmniej dzieci uczęszczało na zajęcia
w północnej części województwa. W 2021 r. w 12 gminach omawiany wskaźnik nie przekroczył 50% – najniższy był w gminach wiejskich: Sochaczew (32,4%), Nowy Duninów oraz Przasnysz (po 34,2%). Natomiast w 37 jednostkach (w tym 24 miastach) przekroczył 100%, najwięcej w miastach Maków Mazowiecki (o 38,3%) oraz Przasnysz i Podkowa Leśna (po 36,3%).

W ciągu 11 lat sytuacja wielu gmin w zakresie upowszechnienia wychowania przedszkolnego się poprawiła, w 45 z nich udział dzieci w grupie 3–5 lat, które uczęszczają do placówek wychowania przedszkolnego wzrósł o ponad 50 p. proc. – w gminie wiejskiej Domanice o 88,0 p. proc. osiągając w 2021 r. wskaźnik na poziomie 100%. Są też jednak takie gminy (Pacyna, Liw, Sokołów Podlaski, Baranów), gdzie pomimo niskiego odsetka dzieci objętych edukacją przedszkolną w 2010 r., wartość wskaźnika spadła o kilka p. proc.

Czy jakość edukacji dzieci i młodzieży w szkołach województwa mazowieckiego jest wysoka?

Jednym z warunków, które muszą być spełnione, aby edukacja miała dobrą jakość, są wysokie kompetencje i umiejętności nauczycieli. W szybko zmieniającym się świecie niezbędnym jest, aby pedagodzy potrafili przygotować swoich wychowanków na problemy i wyzwania przyszłości. Wydarzenia ostatnich lat, takie jak pandemia COVID-19, czy wojna na Ukrainie i związane z nią przyjmowanie ukraińskich dzieci do polskich szkół pokazały, jak dynamicznie może zmieniać się sytuacja i jak ważne jest szybkie dostosowywanie się nauczycieli do nowej rzeczywistości oraz ciągłe doskonalenie się.

Nauczyciele według stopnia awansu zawodowego (w %)

W województwie mazowieckim w porównaniu z rokiem 2010 można zaobserwować wzrost zatrudnienia kadry nauczycielskiej – liczba pedagogów,
w przeliczeniu na pełne etaty, była wyższa o 17,3% (w miastach o 22,4%; na wsi o 4,8%). Zmianie uległa również ich struktura według stopnia awansu zawodowego. Niezależnie od miejsca najwięcej było nauczycieli dyplomowanych, a ich udział w ciągu 11 lat wzrósł zarówno w miastach, jak i na wsi (odpowiednio o 5,4 p. proc. i o 6,6 p. proc.). W pozostałych grupach odsetek był znacznie niższy, wśród nauczycieli mianowanych spadł odpowiednio
o 7,2 p. proc. i o 6,3 p. proc. Ponad 1,5 razy mniej było stażystów.

Zachodzące zmiany z jednej strony cieszą, ponieważ mamy coraz więcej kadry najlepiej przygotowanej do pracy z uczniami, rozwijającej swoje kompetencje i doskonalące się, z drugiej jednak strony dane wskazują, że coraz mniej młodych rozpoczyna pracę w zawodzie nauczyciela, co nie jest dobrym prognostykiem na przyszłość.

Jakość szkoły można oceniać przez pryzmat wyników egzaminów jakie osiągają jej uczniowie. Z założenia egzaminy mają sprawdzić efekty kształcenia po zakończeniu każdego etapu edukacji. Niestety w kolejnych latach mogą one różnić się między sobą poziomem trudności i przez to nie jest łatwo porównywać je w czasie. Aby przedstawić różnice w wynikach egzaminów przeprowadzanych przez Centralną Komisję Egzaminacyjną, w niniejszym opracowaniu, dokonano standaryzacji danych wojewódzkich względem średnich wyników w kraju dla poszczególnych lat.

Standaryzowany średni wynik egzaminu ósmoklasisty

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych.

W mazowieckim średnie wyniki z egzaminu przeprowadzanego na zakończenie szkoły podstawowej niezmiennie są jednymi z najwyższych w Polsce. Od 2019 r., kiedy egzamin przeprowadzono po raz pierwszy od wprowadzenia reformy edukacji, jest jednym z dwóch województw (obok małopolskiego) osiągających z języka polskiego, matematyki i języka angielskiego wyniki znacznie wyższe od przeciętnych krajowych. Wartość mediany wyników dla każdego z trzech przedmiotów była o kilka punktów procentowych wyższa niż wskaźnik dla Polski, co dodatkowo potwierdza dobre przygotowanie absolwentów mazowieckich szkół podstawowych.

Mediana wyników egzaminów ósmoklasisty (w %)

	Język polski				Matematyka				Język angielski
	2019	2020	2021	2022	2019	2020	2021	2022	2019	2020	2021	2022
Polska	66	62	62	62	40	43	44	60	60	52	73	76
Mazowieckie	72	66	67	67	47	50	52	68	73	62	84	85

Źródło: dane Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych.

Zdawalność egzaminu maturalnego (w %)

Źródło: dane Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych.

Zdawalność egzaminu maturalnego potwierdza fakt, że uczniowie z województwa mazowieckiego są do niego znacznie lepiej przygotowani niż ich rówieśnicy z innych województw. Choć w pięcioletnim okresie tendencja jest porównywalna z wynikami krajowymi, to poziom zdawalności w okresie od 2018 r. do 2022 r. jest o kilka p. proc. wyższy niż dla Polski ogółem.

Porównując zdawalność matur pomiędzy województwami warto zauważyć, że wprawdzie nieznacznie lepsze wyniki osiąga Małopolska, ale mazowieckie jest jedynym województwem, gdzie w porównaniu z 2018 r. odnotowano wzrost odsetka absolwentów szkół średnich, którzy uzyskali świadectwo dojrzałości. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że na wynik zdawalności wpływ ma struktura absolwentów według typu szkół. Mazowsze ma największy
w Polsce udział absolwentów liceów ogólnokształcących, co bezpośrednio przekłada się na ogólny poziom zdawalności matur. Wiadomo bowiem ,że jest ona wyższa niż w technikach.

W tym miejscu warto zauważyć, że dla wyników egzaminów na każdym poziomie nie bez znaczenia był wybuch pandemii COVID-19, który spowodował globalny kryzys edukacyjny. Zamknięcia szkół i zdalna edukacja, miały i nadal mają bardzo poważne skutki dla nauki i samopoczucia dzieci i młodzieży. Dlatego porównując osiągnięcia uczniów z ostatnich trzech lat i je interpretując, należy zachować dodatkową ostrożność, gdyż oprócz jakości nauczania wpływ na nie miały również możliwości dostosowania się szkół do nowej, trudnej rzeczywistości.

Standaryzowany średni wynik egzaminu ósmoklasisty w relacji do średniej krajowej

Oczywiście średnie krajowe i wojewódzkie nie odzwierciedlają znacznego zróżnicowania regionalnego. Analizując osiągnięcia uczniów kończących podstawówkę widać wyraźnie, że są one zależne od miejsca położenia placówki. Młodzież uczęszczająca do szkół w miastach uzyskiwała lepsze wyniki
z egzaminów niż ta kształcąca się na wsi, z wyjątkiem gmin wiejskich zlokalizowanych w pobliżu m.st. Warszawy. Większość uczniów, którzy zdali egzamin ósmoklasisty na poziomie znacznie przewyższającym średnią krajową, kształciła się w placówkach na terenie Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego (WOF). Najwyższe wyniki w zakresie matematyki i języka angielskiego uzyskali czternastolatkowie z gmin: Podkowa Leśna, Michałów i Stare Babice.

Wydatki budżetów gmin i miast na prawach powiatu na szkoły podstawowe (bez specjalnych) na 1 dziecko w wieku 7–14 lat

W zł

Można zastanawiać się, czy zwiększając wydatki na edukację, gminy i miasta na prawach powiatu mają wpływ na lepsze wyniki swoich uczniów. Wydawałoby się słusznym założenie, że im nakłady są wyższe, tym wynik w postaci osiągnięć edukacyjnych powinien być lepszy. Okazuje się jednak, że tak nie jest. Zestawienie nakładów na szkoły podstawowe jakie ponoszą gminy i miasta na prawach powiatu w przeliczeniu na jednego ucznia (w szkołach dla dzieci i młodzieży; bez specjalnych) z osiągnięciami edukacyjnymi mierzonymi sumą zestandaryzowanych wyników egzaminu ósmoklasisty z matematyki i języka angielskiego wskazują słabe powiązanie – współczynnik korelacji dla województwa mazowieckiego wyniósł -0,24. Wyniki egzaminu mogą być lepsze lub gorsze tak samo w gminach o wysokich jak i o niskich nakładach. Wynikać może to z faktu, że szkoły, ponoszą podobne koszty utrzymania, niezależnie od liczby uczących się w niej dzieci i młodzieży. Zatem placówki małe muszą wydać relatywnie więcej w przeliczeniu na jednego wychowanka niż te duże.

W 2021 r. średnie roczne wydatki z budżetów gmin i miast na prawach powiatu w województwie mazowieckim na finansowanie szkół podstawowych (bez specjalnych) w przeliczeniu na 1 ucznia wyniosły 12207 zł, tj. o 135 zł mniej niż przeciętnie w kraju. Zwraca uwagę to, że wśród jednostek ponoszących najniższe nakłady na podstawówki, zdecydowana większość to miasta, a największe – prawie same gminy wiejskie. Miasto Sulejówek, które osiągnęło najmniejszą wartość wskaźnika (8121 zł), przeznaczyło przeciętnie na jednego ucznia szkoły podstawowej ponad trzykrotnie niższą kwotę niż gmina Pniewy, której wydatki są najwyższe (26428 zł).

Według Raportu Światowego Forum Ekonomicznego (Raport Future of Jobs Report, World Economic Forum, 2020), w związku z rozwojem technologii i automatyzacją na całym świecie zniknie około 85 mln miejsc pracy, a powstanie blisko 97 mln w nowych zawodach. Dlatego młodzi ludzie muszą zdobywać kompetencje, które przydadzą im się w świecie, którego jeszcze nie znamy. Jedną z nich są umiejętności cyfrowe. Już w chwili obecnej Internet jest nieodłączną częścią naszego życia i funkcjonowanie bez niego wydaje się być prawie niemożliwym.

Zgodnie z definicją zawartą w zaleceniach Parlamentu Europejskiego z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie „Kompetencje cyfrowe obejmują pewne, krytyczne i odpowiedzialne korzystanie z technologii cyfrowych i interesowanie się nimi do celów uczenia się, pracy i udziału w społeczeństwie. Obejmują one umiejętność korzystania z informacji i danych, komunikowanie się i współpracę, umiejętność korzystania z mediów, tworzenie treści cyfrowych, bezpieczeństwo, kwestie dotyczące własności intelektualnej, rozwiązywanie problemów i krytyczne myślenie.”

W 2022 r. w województwie mazowieckim, w ciągu ostatnich 3 miesięcy, z Internetu w sprawach prywatnych korzystały wszystkie osoby w wieku 16–24 lata, które wzięły udział w badaniu. Dla porównania, wśród całej populacji badanych Internetu używało 88,7% osób. Najczęściej młodzież korzystała z serwisów społecznościowych (98,3% osób) i poczty elektronicznej (96,2%), znacznie chętniej niż ich rówieśnicy w kraju (odpowiednio 93,2% i 88,7% badanych w najmłodszej grupie wieku w Polsce) oraz wszyscy badani w województwie mazowieckim (66,5% i 75,5% ). Młode osoby znacznie chętniej niż pozostali mieszkańcy Mazowsza wyszukiwali w Internecie informacji o towarach lub usługach (85,3% wobec 78,5%). W ciągu trzech lat udział osób w wieku 16–24 lata używających Internetu w sprawach prywatnych wzrósł niezależnie od celu korzystania z niego. Znacznie więcej młodzieży niż w 2019 r. komunikowało się z instruktorem, nauczycielem lub innymi uczącymi się użytkownikami portali edukacyjnych (wzrost o 10,2 p. proc.) oraz sprzedawało towary lub usługi przez stronę internetową (o 9,6 p. proc.).

Młodzi ludzie najsprawniej poruszają się w świecie cyfrowym. Dostęp do Internetu stał się dla nich niemal tak powszechny i oczywisty, jak dostęp do telefonu komórkowego. Pandemia COVID-19 i przejście na naukę zdalną wymusiło lub przyspieszyło wprowadzanie technologii informacyjnych do wielu szkół, dzięki czemu Internet stał się dostępny praktycznie dla każdego ucznia.

Podsumowanie

Wszystkie dzieci i młodzież powinny mieć takie same możliwości rozwoju swoich talentów i niezbędnych do życia umiejętności. Indywidualne doświadczenia edukacyjne zależą od wielu czynników. Jednym z nich jest miejsce zamieszkania. Osoby mieszkające na obszarach wiejskich często pozostają w tyle za swoimi rówieśnikami z miast. Próbując odpowiedzieć na zadane w opracowaniu pytania o jakość i dostęp do edukacji, przeanalizowane zostały wybrane wskaźniki i dla lepszego zobrazowania sytuacji przedstawione w formie graficznej.

Na podstawie zaprezentowanych danych można stwierdzić, że dostęp do edukacji przedszkolnej w ciągu ostatnich lat, zarówno w miastach jak i na wsi, poprawił się. Coraz wyższy odsetek dzieci w wieku przedszkolnym uczęszcza do placówek dedykowanych najmłodszym. Jednak mimo wzrostu wartości wskaźnika, nadal widać duże dysproporcje między poszczególnymi gminami województwa mazowieckiego, między miastami, a obszarami wiejskimi. Pozytywną zmianą jest znaczny wzrost odsetka dzieci 3 i 4 letnich objętych wychowaniem przedszkolnym. W tych grupach wieku zmalał też dystans dzielący miasta i wieś.

Wybuch pandemii COVID-19 wyraźnie pokazał, jak ważne jest zapewnienie równego dostępu do wysokiej jakości edukacji. Dobra jakość kształcenia jest konieczna, aby obywatele posiadali wiedzę, umiejętności i postawy, których potrzebują, aby nie tylko zapewnić sobie dobrobyt, ale również wpływać
na rozwój społeczny i gospodarczy kraju.

Na jakość edukacji składa się wiele czynników, niestety tylko niektóre są mierzalne i nie wszystkie są mierzone. Dostępne dane pozwalają stwierdzić,
że poziom edukacji w województwie mazowieckim jest jednym z najwyższych w kraju. Potwierdzają to zarówno wyniki egzaminu pisanego przez uczniów kończących szkołę podstawową, jak również egzaminów maturalnych, do których przystępują absolwenci szkół średnich.

Standaryzowany średni wynik egzaminu ósmoklasisty w relacji do średniej krajowej oraz mediana znacznie przewyższają wartości dla całej Polski. Mazowieckie, niezmiennie przez kolejne lata, znajduje się na szczycie rankingu wojewódzkiego dla każdego ze zdawanych przedmiotów. Najwyższą jakość edukacji potwierdza również odsetek maturzystów, którzy otrzymali świadectwo dojrzałości oraz standaryzowane średnie wyniki z przedmiotów obowiązkowych w części pisemnej. W ciągu ostatnich pięciu lat zdawalność egzaminu maturalnego jest wyższa niż średnia krajowa i ta różnica z każdym rokiem się powiększa.

Oczywiście nie możemy zapominać, że wyniki dla całego województwa nie odzwierciedlają różnic i nierówności między poszczególnymi szkołami.
Z przeanalizowanych danych wynika, że na te różnice nie koniecznie wpływ mają nakłady finansowe, jakie jednostki samorządu terytorialnego ponoszą na szkoły, domniemywać więc można, że zależne są one przede wszystkim od czynnika ludzkiego. Duże znaczenie ma sytuacja rodzinna uczniów, otoczenie w jakim funkcjonują, a także zaangażowanie i wiedza pedagogów oraz zdolność przekazywania młodym wiedzy w sposób ciekawy, dostosowany do ich indywidualnych potrzeb i możliwości.