Czy Mazowsze racjonalnie wykorzystuje zasoby wodne?

„Woda nie jest produktem handlowym jak każdy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi być chronione, bronione i traktowane jako takie” – Ramowa Dyrektywa Wodna.

Zrównoważone gospodarowanie wodą, to takie jej wykorzystanie, które pozwala zaspokoić nasze potrzeby bytowe oraz gospodarcze bez negatywnego wpływu na stan ilościowy i jakościowy zasobów wodnych, które mamy do dyspozycji.

Szósty Cel Zrównoważonego Rozwoju to: „Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi”. Zgodnie z najnowszym raportem – „Realizacja Celów Zrównoważonego Rozwoju” przyjętego przez Radę Ministrów 2 czerwca 2023 r., priorytetem dla Polski pozostaje wdrożenie planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy oraz planu przeciwdziałania skutkom suszy. Kluczowym jest także rozwijanie mechanizmów prawnofinansowych sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu zasobów wodnych i wdrażania wodo oszczędnych technologii.

W jakim stopniu zmiany klimatyczne wpłyną na dostępność zasobów wody na Mazowszu?

Polska jest zaliczana do krajów ubogich w zasoby wodne, a zagrożenie kryzysem wodnym wzrasta wraz z postępującymi zmianami klimatu. Dodatkowym problemem są występujące często w ostatnich latach bezśnieżne zimy, podczas których brak śniegu i zmagazynowanej w nim wody, zasilającej wody powierzchniowe i podziemne, niekorzystnie wpływają na zasoby wodne. Uwzględnianie zmian klimatu stanowi dziś niezbędny element wszelkich planów i rozważań odnoszących się do zrównoważonej gospodarki zasobami wodnymi. W raporcie opublikowanym przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC) lata 2011-2020 zostały uznane za najcieplejszą dekadę od okresu przedindustrialnego, czyli lat 1850-1900. Według raportu szacuje się, że działalność ludzka spowodowała globalne ocieplenie o około 1,0°C powyżej poziomu sprzed epoki przemysłowej. Jeśli globalne ocieplenie będzie nadal postępowało w obecnym tempie, prawdopodobnie osiągnie 1,5°C między 2030 a 2052 r. Jest to granica, po przekroczeniu której zapewne nie da się uniknąć katastrofalnych skutków globalnego ocieplenia dla biosfery i ludzkości.

Globalne projekcje na przyszłość pokazują, że zmiana klimatu może zwiększyć ryzyko deficytów wody i pogorszyć bezpieczeństwo wodne, a także zwiększyć ryzyko suszy i powodzi.

Scenariusze opracowane przez IPCC na potrzeby Piątego Raportu Oceny noszą akronim RCP (ang. Representative Concentrations Pathways). Ilustrują różne nasilenia zmian klimatu zależne od ilości wyemitowanych gazów cieplarnianych. Nazwy poszczególnych RCP pochodzą od przypisanych im wartości globalnego wymuszenia radiacyjnego w górnych warstwach atmosfery.

Projekcje klimatyczne dla woj. mazowieckiego

Porównanie średniej rocznej temperatury dobowej według scenariuszy

Źródło: Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, https://klimada2.ios.gov.pl/klimat-scenariusze-portal/.

Porównanie rocznej sumy opadów według scenariuszy

Źródło: Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, https://klimada2.ios.gov.pl/klimat-scenariusze-portal/.

Ryzyko wynikające ze zmian klimatu dla woj. mazowieckiego

Zagrożenie wystąpienia niedoboru zasobów w gospodarce wodnej według scenariusza RCP 4.5 w latach 2021-2030

Źródło: Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, https://klimada2.ios.gov.pl/wizualizacje-ryzyka-dla-polski/.

Zagrożenie wystąpienia niedoboru zasobów w gospodarce wodnej według scenariusza RCP 8.5 w latach 2091-2100

Źródło: Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, https://klimada2.ios.gov.pl/wizualizacje-ryzyka-dla-polski/.

Podstawą kształtowania bilansu wodnego są temperatura i opady, które zmieniają się wraz ze zmianą klimatu. Obserwacje i projekcje na przyszłość wyraźnie pokazują wzrost temperatury w mazowieckim. Rośnie więc prawdopodobieństwo wystąpienia fal upału w lecie, którym mogą towarzyszyć susze. Brak adaptacji do zmian klimatu, oznacza realizację scenariusza RCP 8.5, w niektórych gminach naszego województwa wzrośnie ryzyko niedoborów zasobów wodnych.

Województwo mazowieckie jest największym województwem w kraju, zarówno pod względem zajmowanego obszaru – 3555,9 tys. ha (11.4% powierzchni Polski), jak i liczby ludności 5,5 mln osób (14,6% ludności Polski).

Znajdujemy się czołówce województw pod względem gęstości zaludnienia (w 2022 r. – 155 osób/1 km²). Na Mazowszu wyodrębniają się dwie różne przestrzenie społeczno-ekonomiczne, z których jedną stanowi Warszawa i aglomeracja warszawska, drugą pozostałe obszary. Nie bez znaczenia pozostaje wpływ na zasoby wodne wysoka koncentracja firm (najwięcej w kraju) i ludności zamieszkałej na terenie oraz w obrębie miast powiatowych. Pod względem gęstości zaludnienia powierzchni zabudowanej i zurbanizowanej zajmujemy 3 miejsce w Polsce wśród województw (w 2022 r. 2497 osób/km²).

Województwo mazowieckie posiada umiarkowane zasoby środowiska przyrodniczego. W 2022 użytki rolne zajmowały 67,6% powierzchni regionu (Polska – 59,8%), przy przewadze kompleksów gleb niskich klas bonitacyjnych, głównie gleb bielicowych oraz brunatnych (gleby podatne na suszę).

Na przestrzeni lat 2015-2022 można zaobserwować wzrost udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogólnej naszego województwa, spadek powierzchni gruntów leśnych i wzrost udziału terenów zabudowanych i zurbanizowanych.

Kierunki wykorzystania powierzchni w województwie mazowieckim (w %)

a Od 2016 r. łącznie z gruntami zadrzewionymi i zakrzewionymi na użytkach rolnych, ujmowanymi wcześniej w pozycji „grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione”.
b Od 2017 r. łącznie z gruntami przeznaczonymi pod budowę dróg publicznych lub linii kolejowych.

Źródło: dane Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii.

Rolnictwo silnie oddziałuje na stosunki wodne. Już sam fakt, że większość obszaru naszego regionu stanowią użytki rolne pokazuje skalę tego oddziaływania. Nasz region zagrożony jest występowaniem deficytu wody w glebie i związanym z tym zjawiskiem suszy co ma istotny wpływ na rolnictwo i gospodarkę.

Susza w polskim prawodawstwie określona jest w art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. 2017 poz. 1897). Definiowana jest jako katastrofa naturalna rozumiana jako zdarzenie związane z działaniem sił natury.

Widok mapy zagrożenia czterema rodzajami suszy (atmosferyczna, rolnicza, hydrologiczna, hydrogeologiczna)

Źródło: https://wody.isok.gov.pl/imap_kzgw/?locale=pl&gui=new&sessionID=649692.

Mapa zagrożenia suszą została przygotowana w ramach planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS) przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie. PPSS opracowywany został na okres 6 lat (2021-2027).

Zagrożenie suszą obserwuje się na terenie wszystkich województw, ale nie na terenie wszystkich powiatów czy gmin. Są regiony w kraju, gdzie ilość opadów jest wysoka a sukcesywny ich rozkład zapewnia dobre warunki wilgotnościowe. Silne zagrożenie suszą rozciąga się w pasie nizinnym Polski i obejmuje niemal całe województwo mazowieckie.

Cechą charakterystyczną mazowieckiego jest nierównomierne rozmieszczenie kompleksów leśnych i niska lesistość – 23,4% (kraj – 29,7%), pod względem lesistości zajmujemy przedostatnie miejsce wśród województw.

Lasy odpowiadają za naturalną regulację stosunków wodnych, działając na ogromnych obszarach ograniczają zagrożenie powodziowe. Tym samym mają duży wpływ na uprawny rolne, a nawet wodne zaopatrzenie miast, osiedli czy obiektów przemysłowych.

Lesistość w 2022 r.

Stan w dniu 31 grudnia

Ile wody zużywa woj. mazowieckie?

Na gruncie prawa polskiego, gospodarowanie wodami reguluje ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2023 poz. 1478).

Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi.

Wody powierzchniowe w województwie mazowieckim zajmują ok. 1,2% powierzchni regionu. Cały obszar położony jest w dorzeczu rzeki Wisły. Układ hydrograficzny Mazowsza cechuje duża liczba małych rzek o niewielkich zasobach wodnych i dużej zmienności stanu wód. Na dużą zmienność stanu wód największy wpływ ma niestabilność/sezonowość zasilania: wysokie stany występują w okresie wiosennym – w czasie roztopów, a niskie – w okresie letnim i jesienią.

Wody podziemne – stanowią uzupełnienie zasobów wód powierzchniowych i traktowane są na ogół jako zasoby strategiczne. Według stanu w dniu 31 grudnia 2022 r. zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w mazowieckim wyniosły 2358,7 hm³ (przyrost w stosunku do roku ubiegłego o 0,6%). Województwo mazowieckie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem wielkości zasobów wód podziemnych.

Spośród wszystkich województw, mazowieckie zużywa najwięcej wody. W latach 2015-2022 udział województwa mazowieckiego w zużyciu wody ogółem w Polsce zawierał się w granicach od 26% do 32%. W 2022 r. mazowieckie zużyło 2852,8 hm³ wody i od 2015 r. wzrosło o 2,4%.

Zużycie wody w przemyśle

Najbardziej wodochłonny jest przemysł. Sektor ten wykorzystuje głównie wody powierzchniowe – wody o znacznie słabszej jakości niż wody podziemne (w 2022 r. 98,4% ), wody podziemne stanowią stosunkowo niewielką część (w 2022 r. 1,2%). Większość pobranej wody w przemyśle wykorzystywana jest w procesach produkcyjnych, głównie w elektrowniach cieplnych do celów chłodzenia tzw. wody chłodnicze. Mazowieckie na potrzeby przemysłu w 2022 r. zużyło 2532,7 hm³ wody, co stanowiło 88,8% całkowitego zużycia wody w województwie.

Zużycie wody na potrzeby przemysłu w 2022 r.

Na terenie województwa w 2022 r. zlokalizowanych było 238 zakładów zużywających wodę do produkcji z czego 27% posiadało zamknięte obiegi wody. Technologia zamkniętego obiegu wody polega na tym, że woda używana w procesach produkcyjnych jest oczyszczana i ponownie wykorzystywana. Tym samym, zakłady te w mniejszym stopniu zanieczyszczają zlewnie rzek, ale także zużywają mniej wody.

Szczególnie wysokie zapotrzebowanie w na wodę w Ostrołęce, Kozienicach i w Warszawie związane jest z funkcjonowaniem elektrowni, natomiast w Płocku wynika z działalności PKN Orlen.

Zużycie wody do napełniania i uzupełniania stawów rybnych

Zużycie wody w rybactwie (napełnianie i uzupełnianie stawów rybnych) stanowiło w 2022 r. ok. 1,9% (54,3 hm³) całkowitego zużycia wody na potrzeby gospodarki narodowej w mazowieckim.

a Kryterium obszarowe dla napełniania stawów rybnych wynosi 10 ha i więcej.

Należy podkreślić istotną funkcję stawów rybnych w retencjonowaniu wody czyli zdolności do gromadzenia wody i jej przetrzymywania. Stawy zlokalizowane są zazwyczaj na terenach, na których nie występują naturalne zbiorniki wodne. W okresie wiosennych roztopów oraz podczas nadmiernych i gwałtownych opadów, stanowią rezerwuar wody. Stawy stabilizują przepływ wody w rzekach i przejmują jej nadmiar, by następnie oddać ją w okresie letnim i jesiennym, kiedy występuje jej niedobór.

Pobór wody do napełniania i uzupełniania stawów rybnych w 2022 r.

Zużycie wody z sieci wodociągowej

W województwie mazowieckim zużycie wody z sieci wodociągowej w 2022 r. wyniosło 265,8 hm³, w tym gospodarstwa domowe zużyły 214,7 hm³ wody. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się systematyczny wzrost zużycia wody z wodociągów, co wynika przede wszystkim ze zwiększającej się liczby ludności korzystającej z przyłączeń do sieci wodociągowej. Dla potrzeb ludności pobierana jest przede wszystkim woda podziemna, dla mieszkańców Warszawy i Płocka także woda powierzchniowa.

Zużycie wody w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca Mazowsza w 2022 r. wyniosło 39,0 m³ i było wyższe niż średnio w kraju (34,0 m³). Na przestrzeni lat 2015-2022 wskaźnik ten wzrósł we wszystkich województwach. W 2015 r. to w mazowieckim było najwyższe zużycie, natomiast w 2022 r., było to województwo wielkopolskie.

Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca w m³

Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca

Większość ludności zamieszkuje miasta, a zatem zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych jest tu wyższe niż na wsi. Jednak w przeliczeniu na 1 mieszkańca, wysokie zużycie obserwuje się wśród mieszkańców gmin wiejskich.

Podsumowanie

Scenariusze zmian klimatu wskazują, że częściej będziemy mieli do czynienia z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, które będą powodowały susze lub powodzie. Projekcje klimatyczne na przyszłość, mimo znacznej niepewności, wyraźnie pokazują kontynuację ocieplenia i efektów towarzyszących.

Równoważenie gospodarowania zasobami wodnymi z uwzględnieniem zmian klimatu, ochrony środowiska, racjonalności ekonomicznej, zarówno w skali jednostki samorządu terytorialnego, zakładu przemysłowego, czy mieszkańca jest niesłychanie ważnym wyzwaniem.

Podkreślić należy, że gospodarowanie wodami powinno być prowadzone w taki sposób, aby działając w zgodzie z interesem publicznym, nie dopuszczać do wystąpienia możliwego do uniknięcia pogorszenia ekologicznych funkcji wód oraz pogorszenia stanu ekosystemów.

Rośnie presja na zasoby wodne ze strony przemysłu, rolnictwa i gospodarki komunalnej. Największe zużycie wody występuje w województwach: mazowieckim, świętokrzyskim i wielkopolskim.

Na przestrzeni lat 2015-2022 zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca wzrosło we wszystkich województwach w kraju – wynika to przede wszystkim ze wzrostu liczby ludności korzystającej z sieci wodociągowej. Dobrym sygnałem jest jednak fakt, że jeszcze siedem lat temu to w mazowieckim był najwyższy wskaźnik, obecnie zajmujemy druga lokatę w kraju. Na pewno świadomość na rzecz kontrolowanego zużycia wody stopniowo prowadzi do bardziej racjonalnego jej zużycia. W mazowieckim zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca jest bardzo zróżnicowane i jest wyższe w gminach wiejskich (od 92,1 m³ w gm. Boguty-Pianki do 1,7 m³ w gm. Pniewy; w m. st. Warszawie 44 m³). Racjonalne wykorzystywanie wody jest konieczne nie tylko w gospodarstwach domowych, ale głównie w przemyśle, który odpowiada za największe jej zużycie. Od 2015 r. w mazowieckim zużycie wody w przemyśle wzrosło. Na terenie województwa mazowieckiego w 2022 r. było 238 zakładów zużywających wodę do produkcji i 65 z nich posiadało zamknięte obiegi wody, natomiast w 2015 r. ze 198 zakładów, technologię zamkniętego obiegu wody posiadało 73 zakłady. A przecież technologia zamkniętego obiegu wody przemysłowej to przede wszystkim oszczędność zasobów. Od 2019 r. w mazowieckim wzrosło zużycie wody do napełniania i uzupełniania stawów rybnych, tu jednak należy podkreślić istotną funkcję stawów rybnych w retencjonowaniu wody czyli zdolności do gromadzenia wody i jej przetrzymywania.